Δυστυχώς οι νεκροί δεν δικαιώνονται πάντα

Αν ο Μαντέλα είχε νικήσει στ' αλήθεια, δεν θα θεωρούνταν σήμερα ήρωας από όλο τον κόσμο / του Σλαβόι Ζίζεκ    Δεκέμβριος 19 2013

Η τηλεπαρουσιάστρια Όπρα και ο ιδιοκτήτης της Virgin Ρίτσαρντ Μπράνσον στην κηδεία του Μαντέλα Τις δύο τελευταίες δεκαετίες της ζωής του, ο Νέλσον Μαντέλα (Nelson Mandela) μετατράπηκε σε μοντέλο μετάβασης μιας χώρας από τον αποικιακό ζυγό χωρίς να υποκύψει στον πειρασμό της δικτατορίας και της αντικαπιταλισμού. Ο Μαντέλα δεν έγινε Ρόμπερτ Μουγκάμπε (Robert Mugabe). Η Νότιος Αφρική παρέμεινε πολυκομματική δημοκρατία με ελευθεροτυπία και μια δυναμική οικονομία καλά ενσωματωμένη στην παγκοσμιοποίηση και με ανοσία σε επιπόλαια σοσιαλιστικά πειράματα. Τώρα με το θάνατό του, φαίνεται πως καταγράφεται στην αιωνιότητα ως ένας σοφός, άγιος άνθρωπος: Στο Χόλυγουντ γυρίζονται ταινίας για αυτόν -μεταξύ άλλων τον υποδύθηκε ο Μόργκαν Φρίμαν (Morgan Freeman) που παρεμπιπτόντως έχει υποδυθεί πράγματι τον Θεό. Αστέρες της ροκ, θρησκευτικοί ηγέτες, αθλητές και πολιτικοί -από τον Μπιλ Κλίντον (Bill Clinton) ως τον Φιντέλ Κάστρο (Fidel Castro) ενώθηκαν για την αγιοποίηση του. Πόσο ολοκληρωμένη είναι όμως αυτή η εικόνα; Από αυτό το πανηγυρικό όραμα λείπουν δύο βασικά γεγονότα: Στη Νότιο Αφρική, οι φτωχοί εξακολουθούν να ζουν κατά πλειοψηφία σε εξίσου άθλιες συνθήκες όσο στο απαρτχάιντ. Η επέκταση των πολιτικών και αστικών δικαιωμάτων αντισταθμίζεται από την αυξανόμενη ανασφάλεια, τη βία και την εγκληματικότητα . Η κύρια αλλαγή είναι ότι η παλιά λευκή άρχουσα τάξη συνυπάρχει τώρα με τη νέα μαύρη ελίτ. Δεύτερον, οι άνθρωποι θυμούνται το παλιό «αφρικανικό εθνικό κογκρέσο» (ΑNC), που δεν υποσχόταν μόνο το τέλος του απαρτχάιντ, αλλά και περισσότερη κοινωνική δικαιοσύνη, ακόμη και ένα είδος σοσιαλισμού . Αυτό το -πολύ πιο ριζοσπαστικό- ANC σταδιακά ξεχάστηκε. Δεν είναι να απορεί κανείς που η οργή αυξάνεται μεταξύ των φτωχών μαύρων Νοτιοαφρικάνων. Η Νότιος Αφρική από την άποψη αυτή δεν είναι παρά μία ακόμα εκδοχή μιας επαναλαμβανόμενης ιστορίας της σύγχρονης αριστεράς: ένας ηγέτης ή ένα κόμμα εκλέγεται σε κλίμα γενικού ενθουσιασμού, υποσχόμενος έναν «νέο κόσμο», αλλά, στη συνέχεια, αργά ή γρήγορα, σκοντάφτει πάνω στο κεντρικό δίλημμα: θα τολμήσει να αγγίξει τους καπιταλιστικούς μηχανισμούς ή θα ακολουθήσει τους «κανόνες του παιχνιδιού»; Όποιος τα βάλει με τον καπιταλισμό πολύ γρήγορα «τιμωρείται» με διαταραχές της αγοράς, οικονομικό χάος και τα λοιπά. Από την άποψη αυτή είναι πάρα πολύ εύκολο να επικρίνεται ο Μαντέλα για την εγκατάλειψη της σοσιαλιστικής προοπτικής μετά το τέλος του απαρτχάιντ. Αλλά είχε πραγματικά επιλογή; Είχε πράγματι τη δυνατότητα να κινηθεί προς το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό; Ό,τι κι αν πιστεύετε για την 'Αιν Ραντ (Ayn Rand), έχει ένα δίκιο στον «ύμνο του χρήματος» στο μυθιστόρημα της «ο 'Ατλας επανατάτησε»: «Μέχρι και εφόσον ανακαλύψετε ότι το χρήμα είναι η ρίζα κάθε καλού, επιζητάτε την καταστροφή σας. Όταν το χρήμα παύει να είναι το μέσο με το οποίο οι άνθρωποι συναλλάσσονται, τότε οι άνθρωποι γίνονται τα εργαλεία άλλων ανθρώπων. Αίμα και μαστίγια κι όπλα -ή δολάρια. Διαλέξτε. Δεν υπάρχει άλλο δίλημμα». Μήπως κι ο Μαρξ (Marx) δεν λέει κάτι παρόμοιο με το γνωστό του απόφθεγμα πως στο σύμπαν των εμπορευμάτων, «οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων παίρνουν την μορφή των σχέσεων ανάμεσα στα πράγματα»; Στην οικονομία της αγοράς οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων μπορούν να εμφανίζονται ως σχέσεις αμοιβαία αναγνωρισμένης ελευθερίας και ισότητας: η κυριαρχία δεν εκτελείται πλέον άμεσα και δεν είναι ορατή ως τέτοια. Αυτό που είναι προβληματικό είναι η βασική υπόθεση της Ραντ: ότι η μόνη επιλογή είναι μεταξύ άμεσων και έμμεσων σχέσεων κυριαρχίας και εκμετάλλευσης -με οποιαδήποτε εναλλακτική επιλογή να απορρίπτεται, ως ουτοπική. Ωστόσο, θα πρέπει να έχουμε κατά νου πως η κατά τα άλλα γελοία ιδεοληπτική αξίωση της Ραντ επιβεβαιώθηκε στην περίπτωση του κρατικού σοσιαλισμού, που το μεγάλο του δίδαγμα ήταν πως η άμεση κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας και της ρυθμιζόμενης από την αγορά συναλλαγής, σε συνδυασμό με την απουσία συγκεκριμένων μορφών κοινωνικής ρύθμισης της παραγωγής, αναβιώνει οπωσδήποτε άμεσες σχέσεις υποτέλειας και κυριαρχίας. Αν καταργήσετε απλά την αγορά (συμπεριλαμβανομένης της εκμετάλλευσής της) χωρίς να την υποκαταστήσετε της από μια κατάλληλη μορφή κομμουνιστικής οργάνωσης της παραγωγής και της ανταλλαγής, τότε η κυριαρχία και η εκμετάλλευση επανέρχονται δριμύτερες. Ο γενικός κανόνας είναι πως όταν μια εξέγερση ξεκινά εναντίον ενός καταπιεστικού ημιδημοκρατικού καθεστώτος, όπως συνέβη στη Μέση Ανατολή το 2011, είναι εύκολο να κινητοποιήσει μεγάλα πλήθη με συνθήματα που δεν μπορεί κανείς να τα χαρακτηρίσει παρά ως ευχάριστα για το πλήθος -υπέρ της δημοκρατίας, κατά της διαφθοράς κ.λπ. Όταν με το καλό η εξέγερσή μας καταφέρει αν επικρατήσει, βρίσκεται εμπρός σε δυσκολότερες επιλογές: συνειδητοποιείται πως όλα όσα μας ενοχλούσαν πραγματικά, η ανελευθερία μας, η ταπείνωση, η κοινωνική διαφθορά, η έλλειψη προοπτικής για μια αξιοπρεπή ζωή, συνεχίζονται με νέο προσωπείο. Φυσικά η κυρίαρχη ιδεολογία κινητοποιεί ολόκληρο το οπλοστάσιο της για να μας εμποδίσει να φτάσουμε σε αυτό το ριζοσπαστικό συμπέρασμα. Αρχίζουν να μας λένε ότι η δημοκρατική ελευθερία συνδυάζεται με ατομική ευθύνη, ότι έχει ένα κόστος, ότι δεν είμαστε αρκετά ώριμοι αν τα περιμένουμε όλα από τη δημοκρατία. Με τον τρόπο αυτό μεταθέτουν τις ευθύνες της αποτυχίες στις δικές μας πλάτες: σε μια ελεύθερη κοινωνία, μας λένε, είμαστε όλοι καπιταλιστές. Επενδύουμε στις ζωές μας, αποφασίζουμε ελεύθερα αν θέλουμε να ποντάρουμε περισσότερα στην εκπαίδευση από ό,τι στη διασκέδαση, αν θέλουμε να πετύχουμε. Σε ένα πιο άμεσο πολιτικό επίπεδο, η εξωτερική πολιτική των Ηνωμένων Πολιτειών επεξεργάστηκε μια λεπτομερή στρατηγική για το πώς να ελέγχει τη ζημιά κατευθύνοντας λαϊκές εξεγέρσεις προς αποδεκτούς, κοινοβουλευτικούς, καπιταλιστικούς στόχους -όπως έγινε με επιτυχία στη Νότια Αφρική, μετά την πτώση του απαρτχάιντ, στις Φιλιππίνες μετά την πτώση του Μάρκος (Marcos), στην Ινδονησία μετά την πτώση του Σουχάρτο (Suharto) κ.λπ. Στο σημείο αυτό, η ριζοσπαστική-χειραφετική πολιτική αντιμετωπίζει τη μεγαλύτερη πρόκλησή της: πώς να πιέσει περαιτέρω τα πράγματα αφού περάσει η φάση του ενθουσιασμού, πώς να κάνει το επόμενο βήμα χωρίς να υποκύψει στην καταστροφή του πειρασμού του ολοκληρωτισμού -με λίγα λόγια, πώς να πάει παραπέρα από τον Μαντέλα χωρίς να γίνει Μουγκάμπε; Αν θέλουμε να παραμείνουμε πιστοί στην κληρονομιά του Μαντέλα, ας ξεχάσουμε τα κροκοδείλια δάκρυα των διασημοτήτων κι ας επικεντρωθούμε στις ανεκπλήρωτες υποσχέσεις που γέννησε η πολιτική του δράση. Μπορούμε να υποθέσουμε με ασφάλεια ότι με δεδομένο το αδιαμφισβήτητο ηθικό και πολιτικό μεγαλείο του, ήταν στο τέλος της ζωής του ένας πικραμένος γέρος, που γνώριζε πολύ καλά πως ο ίδιος ο πολιτικός του θρίαμβος και η ανύψωσή του σε ένα παγκόσμιο ήρωα ήταν η άλλη όψη της προσωπικής του ήττας. Η παγκόσμια αποθέωσή του δείχνει επίσης πως δεν διατάραξε στην πραγματικότητα την καθεστηκυία καπιταλιστική τάξη πραγμάτων. Ο Slavoj Žižek είναι Σλοβένος φιλόσοφος