Νίκος Καζαντζάκης

Ν Ι Κ Ο Σ    Κ Α Ζ Α Ν Τ Α Ζ Α Κ Η Σ.

18/02/1883 – 26/10/1957

Ο Νίκος Καζαντζάκης τελείωσε το Γυμνάσιο στην γενέτειρα πόλη του Ηρακλείου Κρήτης και το 1902 ήρθε στην Αθήνα όπου φοίτησε στην Νομική Σχολή Αθηνών.
Στα Ελληνικά γράμματα εμφανίσθηκε τέσσαρα χρόνια αργότερα με το δοκίμιο ‘’Η αρρώστια του Αιώνος’’ και το μυθιστόρημα ‘’Όφις και
Κρίνο,’’ με το ψευδόνυμο Κάρμα Νιρβαμή.

Το 1907 βρισκόμενος στο Παρίσι για μεταπτυχιακές σπουδές δέχεται  επιδράσεις από τον φιλόσοφο Ανρί  Μπεργκόν.  Αυτός και ο Νίτσε ήταν οι δύο φιλόσοφοι οι οποίοι διαμόρφωσαν κατά πολύ την προσωπικότητά του. Πνεύμα ανήσυχο ό ίδιος, έχει υπαρξιακές ανησυχίες και βασανίζεται από μεταφυσικές αγωνίες.  Του γίνεται έμμονη ιδέα το ‘’Χριστός = Ένωση Θεού και ανθρώπου’’ και επιθυμεί διακαώς να το αποκωδικοποιήσει και να το καταλάβει.                           
Το 1909 επιστρέφει στην Ελλάδα και κάνει την διατριβή επί υφηγεσίας, ‘’Ο Φρειδερίκος Νίτσε εν τη φιλοσοφία του Δικαίου και της Πολιτείας.’’
Το 1911 παντρεύεται την Γαλάτεια και το 1912 κατατάσσεται εθελοντής στον Α’ Βαλκανικό Πόλεμο με απόσπαση στο γραφείο του Πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου. 

Η ασχολία του με το εμπόριο και ειδικά με το λιγνιτωρυχείο της Πελοποννήσου, τον βοήθησε αργότερα να δημιουργήσει τον χαρακτήρα στο έργον του για τον Αλέξη Ζορμπά. Ο χαρακτήρας αυτός είναι η προσωποποίηση της Μπερξονικής ιδέας και της ζωικής ορμής.
Το 1922 φθάνει στην Βιέννη όπου έχει επαφή με Φρόυντ και Βουδισμό.
Το 1923 βρισκόμενος στο Βερολίνο, γράφει της γυναίκας του: ‘’Αχ! Θα ‘ναι αδύνατον δυό άνθρωποι στη γη ετούτη να συνεννοηθούν, αφού εμείς δεν μπορούμε να γεφυρώσομε τις δυό ψυχές μας!’’ Ασυνεννοησία και διάσταση. Ο γάμος του ήδη βρισκόταν υπό διάλυση όταν στο συνέδριο των Αναμορφωτών της Παιδείας στο Βερολίνο, γνώρισε την περίφημη Ραχήλ και τα κορίτσια του λεγόμενου ‘’πύρινου κύκλου.’’  

Έφυγε για την Ρωσία, αποφασισμένος να εργάζεται τρεις ώρες την ημέρα και τις υπόλοιπες να γυρίζει στα χωριά για να δοκιμάσει ‘’τον Λόγο που φέρνω,’’ όπως έλεγε. Διαφωνεί με το καθεστώς αλλά θεωρεί πως οι Ρώσοι και οι Πολωνοί μπορούν να δεχθούν το νέο πρόσωπο του ‘’Αγωνιζόμενου Θεού.’’  Εδώ διαπιστώνουμε την αγωνία του για την ανθρωπότητα και την αυτοθυσία του για το καλό της κοινωνίας. Ο ίδιος νιώθει άβολα να καλοπερνά ενώ ‘’ο κόσμος έχει τόση ανάγκη, βιοτική, ιδεολογική, σκοπού και χρέους.’’ Αλλά έχει αποκτήσει πλέον αγωνίες αγαλήνευτες και τίποτε δεν του δίνει χαρά. Σε επιστολή του προς την Γαλάτεια, γράφει: ‘’Πρέπει να μετουσιώνομε την ύλη και να την κάνομε πνέμα. Να σπάμε τις βολικές συνήθειες, ν’ απαρνιόμαστε την ευτυχία είναι απαραίτητο, θαρρώ, προαπαιτούμενο κάθε ανάβασης.’’ Γράφει επίσης. ‘’Άρχισα τώρα ένα καινούργιο βιβλίο: ‘’Ασκητική,’’ μα όταν αφήνω την πέννα, θλίψη, δε χωρώ σε όλα τούτα τα’ αλφαβητικά στοιχεία που αραδιάζω. Είναι ένα βιβλίο mystigue, όπου διαγράφω την μέθοδο ν’ ανεβεί η ψυχή από κύκλο σε κύκλο, ωσότου φτάσει στη ανώτατη Επαφή. Είναι πέντε κύκλοι. Εγώ,ανθρωπότητα, Γης, Σύμπαντο, Θεός. Πως ν’ ανεβούμε όλα τούτα τα σκαλοπάτια κι όταν φτάσομε στο ανώτατο να ζήσουμε όλους τους προηγούμενους κύκλους. Το γράφω επίτηδες χωρίς ποίηση, με στεγνή, επιταχτική φόρμα.’’ 

Σκέπτομαι λοιπόν, πως είναι δυνατόν εμείς, οι κοινοί θνητοί, να μιλήσουμε με δικά μας πεζά λόγια για το έργο αυτού του μεγάλου ανδρός; Ο οποίος έγραφε ολιγόλογα, σαν επίπονη ανάβαση από κύκλο σε κύκλο, όπως ο ίδιος ομολογεί. Ποιος τολμά να συμπληρώσει την γνώμη του σε τέτοια κείμενα. Εγώ βεβαίως όχι, εσείς;  
Ξυπνούσε ξημερώματα και έγραφε με μάλλινα γάντια λόγω ψύχους. Η μεγάλη του αδυναμία ήταν να αφήσει τον γραπτό λόγο και να μιλήσει κατ’ ευθείαν στους ανθρώπους, χωρίς να τους κρίνει και χωρίς να τους ντρέπεται και να ζυγιάζει τα λόγια του.
Να μιλάει κατ’ ευθείαν στην ψυχή τους. Διότι μόνον έτσι θα έβρισκε την φόρμα του, όπου με άνεση θα ανέπνεε η δική του ψυχή. Εκεί θα έβρισκε την πραγματική πλεύση, παράλληλα με αυτή του υπόλοιπου κόσμου και πάντα σύμφωνα με τις ανάγκες και τα σύγχρονα προβλήματα της καθημερινότητας.
Σ’ αυτό ακριβώς το σημείο, διαπιστώνουμε πόσο επίκαιρο είναι το βλέμμα του αλλά και πόσο έχουμε ανάγκη από ένα Μεσσία – Καζαντζάκη, να μας συντροφεύσει στην πορεία μας μέσα στην παγκόσμια ένδεια ιδεών, ιδανικών αλλά και οικονομικής καταστροφής. 

Ο ίδιος επιζητά ‘’να πηδήξει τον φράχτη και να νικήσει το Γελοίο.’’  Αλλιώς η ζωή του κινδυνεύει να μείνει βαθύτατα αγιάτρευτη και πικρή. Μαχόταν, ακολουθώντας το βλέμμα του Οδυσσέα προς την Ιθάκη του, προσδοκώντας να φθάσει κοντά της, την ίδια ώρα που ψυχανεμιζόταν πως η Ιθάκη είναι αυτό καθ’ αυτό το ταξίδι.
Επιστρέφοντας το 1925 στο Ηράκλειο που είχε μόνον δώδεκα χρόνια ένωσης με την υπόλοιπη Ελλάδα, υπέφερε από την απουσία της κοινωνικής περίθαλψης, ισότητας και δικαιοσύνης για τα δίκαια και δικαιώματα του λαού. Άρχισε να οργανώνει κάποιους συντρόφους σε αντίσταση και εξέγερση ‘’σύμφωνα με τις παλιές του αντιλήψεις και τις νέες κοσμοθεωρίες του,’’ όπως μα λέει ο θετός γιός του Πάτροκλος Σταύρου. Προφυλακίστηκε αλλά τον έσωσε απ’ το Δικαστήριο η απολογία που έστειλε στην Ανακριτική Αρχή Ηρακλείου, την οποία ονόμασε ‘’Ομολογία της πίστεώς μου.’’ Τον είχαν συλλάβει ως κομμουνιστή και κομμουνιστής δεν ήταν. Τους έγραφε πως το αστικό καθεστώς ήταν ανίκανο να ρυθμίσει τις ανάγκες και τις ανησυχίες του κοινωνικού συνόλου, ότι είχε παρακμάσει και ότι εξυπηρετούσε μόνον την άρχουσα τάξη. Χρειαζόμαστε μία νέα πραγματικότητα ‘’χωρίς να ανατρέψωμεν την θρησκείαν, την οικογένειαν, την Πατρίδα, αλλά να δώσωμεν ανώτερον, βαθύτερον περιεχόμενον εις την θρησκείαν, την οικογένειαν, εις την Πατρίδαν….’’ Αντιλαμβανόμαστε όλοι πόσο, επαναλαμβάνω, επίκαιρο είναι το έργο του και πόσο ανάγκη έχουμε τα βιβλία του σήμερα. Να μας συμβουλέψουν, να μας κατευθύνουν και να μας οδηγήσουν, - αν νοιαστούμε να τα κατανοήσουμε - σε σωστή πορεία.  
Παράλληλα με την ‘’Ασκητική’’ έγραφε και το ‘’Συμπόσιον’’ το οποίον προσάρμοζε στον πλατωνικό διάλογο. Όπου αναπολεί σαν εξομολόγηση, να ασκητέψει δύο χρόνια στο Άγιο

Όρος, το οποίον είχε επισκεφθεί παλαιότερα με τον φίλο του Άγγελο Σικελιανό για σαράντα ημέρες. Επιθυμούσε να ζήσει μέσα σε απόλυτη σιγή, προκειμένου να νικήσει την μικρολογία, τον φόβο και τον θάνατο, μέσα από την πίστη του. Διότι ο Θεός υπάρχει μέσα απ’ την χαρά, τον πόνο, το δάκρυ, το μίσος και την αγάπη.  Άλλωστε η καρδιά του Καζαντζάκη έπασχε για την ‘’ακριβή αλήθεια’’ και ομολογούσε με δύναμη τον πόνο ψάχνοντας τον δρόμο της, προτρέποντας συγχρόνως τους συνανθρώπους του να σωθούν ακούγοντας περισσότερο την ψυχή τους παρά την λογική τους.
Το 1926 χωρίζει απ’ την Γαλάτεια και συζεί με την Ελένη Σαμίου για τα επόμενα 21 χρόνια, την οποία παντρεύεται το 1945, με κουμπάρους το ζεύγος  Σικελιανού κι αυτό προκειμένου να ταξιδέψει στην Αμερική.
Κατά την διάρκεια αυτών των ετών και έως τον θάνατό του, γράφει πολλά δοκίμια, δύο μακροσκελή ποιήματα, εννέα μυθιστορήματα, δώδεκα θεατρικά έργα, πέντε ταξιδιωτικά βιβλία, τέσσερα κείμενα φιλμογραφίας και κάνει τέσσερες μεταφράσεις κλασικών κειμένων.  Υπήρξε ανταποκριτής της εφημερίδας ‘’Ελεύθερος Λόγος’’ και ‘’ Καθημερινή.’’
Ταξίδεψε Ιταλία, Ρωσία, Παλαιστίνη, Κύπρο, Ισπανία, Γερμανία και αλλού. Το 1929 απομονώθηκε στην Τσεχοσλοβακία προκειμένου να γράψει στα Γαλλικά το ‘’Toda – Rada.’’ Το 1931 στην Αίγινα γράφει το Γαλλοελληνικό λεξικό για βιοποριστικούς λόγους.
Μετέφρασε την Ιλιάδα του Ομήρου για την φίλο του εκδότη Ιωάννη Κακριδή με τον οποίον συμμάχησε υπέρ της Δημοτικής γλώσσας.
Διορίσθηκε στην UNESCO αναλαμβάνοντας την προώθηση μεταφράσεων κλασικών λογοτεχνικών έργων αλλά παραιτήθηκε το 1948.
Προτάθηκε τρεις φορές για το βραβείο Νόμπελ. Την πρώτη φορά απ’ την Εταιρεία Ελλήνων Λογοτεχνών της οποίας ήταν Πρόεδρος. Δύο φορές προτάθηκε το 1952 και το 1953 απ’ την Νορβηγική Εταιρεία Λογοτεχνίας, ποτέ όμως απ’ την Ακαδημία Αθηνών.
Κατηγορήθηκε ως ιερόσυλος με βάσει αποσπάσματα απ’ το έργον του Καπετάν Μιχάλης και  Τελευταίος Πειρασμός [1953] 
Η Ιερά Σύνοδος ζήτησε τον αφορισμό του αλλά ο Αθηναγόρας το απέτρεψε. Ο ίδιος τους απάντησε: ‘’Μου δώσατε μια κατάρα, Άγιοι Πατέρες, σας δίνω μια ευχή. Σας εύχομαι να ‘ναι η συνείδησή σας τόσο καθαρή όσο η δική μου και να ‘στε ηθικοί και θρήσκοι όσο εγώ.’’  Ο Καζαντζάκης απέστειλε στο Ιndex της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας ένα τηλεγράφημα με την φράση του χριστιανού απολογητή Τερτυλλιανού. ‘’Adtuum, Domine, tribunalapello,’’ δηλαδή, ‘’Στο Δικαστήριό σου, Κύριε, κάνω έφεση.’’
Πέθανε από Λευχαιμία στις 26 Οκτωβρίου του 1957,  εβδομήντα τεσσάρων ετών στο Φράνμπουρκ της Γερμανίας και η σωρός του μεταφέρθηκε στην Πατρίδα του το Ηράκλειο.
 Στον τάφο του γράφτηκε: ‘’Δεν ελπίζω τίποτα, δεν φοβάμαι τίποτα, είμαι λέφτερος.’’  Αναγνωρίσθηκε ως ένας απ’ τους σημαντικότερους σύγχρονους λογοτέχνες και ως ο περισσότερο μεταφρασμένος παγκοσμίως. Έγινε γνωστότερος μέσω της κινηματογραφικής απόδοσης των έργων του,  ‘’Ο Χριστός ξανασταυρώνεται,’’  ‘’Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά’’ και ‘’Ο Τελευταίος Πειρασμός.’’
Οι εξαιρετικές ποιητικές του συλλογές δικαιολογούν την ανάγκη του να θεωρεί τον εαυτόν του ως ένα μεγάλο ποιητή  όπως ο Όμηρος, ο Κορνάρος και ο Δάντης. Γράφει την δική του ‘’Οδύσεια’’ η οποία αποτελείται από 33.333 στίχους και είκοσι τέσσερες ραψωδίες, όπου γεμάτος γνώση και σοφία περιπλανιέται ως Οδυσσέας ο οποίος ξαναφεύγει μετά την επιστροφή του στην Ιθάκη. Ταξιδεύει γεμάτος περιπέτειες έως τον νότιο Παγωμένο Ωκεανό προκειμένου να βρει την αθάνατη πηγή. Σ’ αυτό το έργο επιχειρεί την καταγραφή Έπους του σύγχρονου ανθρώπου.

Στο πλήρωμα του χρόνου, αποφασίσει να γράψει μυθιστόρημα. Γενικά το έργον του είναι περιπετειώδες, φιλοσοφικό, βασισμένο στα Πάθη του Θεανθρώπου με επικά στοιχεία. Μιλάει για την ανθρωπιά και την αξία της θυσίας.  Έντονα συναισθήματα, αγώνες λευτεριάς μέσα από εξαιρετικής αξίας σκηνές για την λογοτεχνία και την μετάδοση ιδανικών. Περιγράφει Πολέμους, εμφυλίους και σπαραγμό λαών και αδελφών. Σκηνές από την Ιλιάδα, καθαρές Ομηρικές εικόνες, μεταφερόμενες στις σύγχρονες εποχές. Σύμβολο ανθρώπου που αγωνίζεται, βασανίζεται και θυσιάζεται. Μέσα απ’ τον αγώνα σηματοδοτείται η ελευθερία, πνευματική, σωματική, κοινωνική, πολιτική, ιδεολογική. Συνδυάζει το πνευματικό έργο με την συναρπαστική και ζωντανή ιστορία της ανθρώπινης θυσίας με την οποία θεώνεται.  Έντονα συναισθήματα και αρτιότητα. Δεν είναι δυνατόν να διανοηθούμε σήμερα πως ένας θρήσκος άνθρωπος κινδύνεψε να αφορισθεί ως άθεος. Φτάνει να διαβάσει κάποιος την εισαγωγή της Ασκητικής του για να καταλάβει πόσο πιστός στον Θεό του ήταν. Πόσο τεράστιο κομμάτι Συμπαντικής ψυχής έκρυβε το σεμνό σώμα του. Το έργον του μας δείχνει πόσο πολύ αγαπούσε τον συνάνθρωπο και πόσο εργάστηκε για την Θέωση της ψυχής του.
Γιατί το φως είναι ένα, αδιαίρετο,
κι οπουδήποτε νικήσει ή νικηθεί,
νικάει και νικιέται και μέσα του.   
                                     Απ’ το ‘’Αναφορά στον Γκρέκο.’’

Προσωπικά πιστεύω στην ‘’Ασκητική’’ του. Και αν ακόμη θα ήταν δυνατόν κάποιος άνθρωπος να μην είχε διδαχθεί οτιδήποτε άλλο παρά μόνον αυτό το πόνημα, θεωρώ πως θα γινόταν ο καλύτερος Χριστιανός, ο απόλυτα πιστός στον Θεό του. Το όνομα ‘’Ασκητική’’ προέρχεται απ’ το ρήμα ασκ-έω – ώ= γυμναστική άσκηση. Η Ασκητική εμπεριέχει πόνο σώματος και κόπο. Ή καλύτερα το σώμα ακολουθεί την ευθεία του πνεύματος = εκγυμνάζεται. Σ’ αυτή την πνευματική άσκηση, ο Μύστης μετουσιώνει τις σεξουαλικές ορμές σε πνεύμα. Στο σώμα = [άπειρο], η ψυχή βρίσκει το σήμα =[στάση] της και μένει στο άπειρο = το σώμα γίνεται το φίλτρο της ψυχής. ς = ω =κίνηση Κοσμικού ωού δηλαδή μόνιμος μεταβολισμός ενέργειας. Αυτό σαφώς μας αποδεικνύει την αξία του σώματός μας και μας προτρέπει να το φροντίζουμε. ‘’Μεταβάλλον αναπαύεται.’’
‘’Ερχόμαστε από μια σκοτεινή άβυσσο. Καταλήγουμε σε μια σκοτεινή άβυσσο. Το μεταξύ φωτεινό διάστημα το λέμε Ζωή.’’
Άβυσσος = εκ του η βήσσα=χαράδρα. Βήσομαι [μέλλων= Βαίνω] = θα πορευθώ [προς εκεί που δεν υπάρχει πάτος.]  Βυσσός – βυσθός- βυθός.

Ζωή = Ζ είναι η κίνηση του Κοσμικού Σταυρού την στιγμή της εκκίνησης [γέννησης] Σύμπαντος. Ζωή εκ του ζέω=σδέω= ΣΔΕΥΣ=ΖΕΥΣ. Και βεβαίως υπάρχει το –η-=στάση.
Όπως καταλαβαίνετε όλο αυτό είναι έργον ετών και φυσικά στις βασικές αρχές του Ηράκλειτου.
Σύμπαν {πά – ομαι= τρέφω και κατακτώ}. Πάης= όλος=πας, πάτερ. Το έλλογο σύμπαν, τα στοιχεία απ’ τα οποία αποτελείται, τρέφεται και συντηρείται.
‘’Ευτύς ως γεννηθούμε, αρχίζει κι η επιστροφή. Ταυτόχρονα το ξεκίνημα κι ο γυρισμός. Κάθε στιγμή πεθαίνουμε. Γι’ αυτό πολλοί διαλάλησαν. Σκοπός της ζωής είναι ο θάνατος.’’ Πεθαίνω= καταστρέφομαι = ολοκληρώνω τον κύκλο κάτω για να ανέλθω. Αυτό βεβαίως είναι το ‘’Αιώνιον’’ του Παρμενίδη.
Ο Καζαντζάκης ονομάζει ‘’Άγια’’ τα δύο ρέματα διότι σηματοδοτούν την αναγέννηση. Μιλάει επίσης για την δύναμη που μας ‘’γκαρδιώνει’’ = καρδιά = κάρα Διός. Επίσης μιλάει για τον κατήφορο ο οποίος δίνει το μέτρο στον άνθρωπο για τον ανήφορό του.
Η Φιλοσοφική του απεικόνιση της ζωής της δικής μας αλλά και του Σύμπαντος, είναι βασισμένη στα, εν πράγματι, φιλοσοφικά αποφθέγματα των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, στους οποίους έχει εντρυφήσει, αναλύσει και κατανοήσει πλήρως. Είμαι πεπεισμένη πως Ασκητική και Καζαντζάκης είναι έννοιες ταυτόσημες. Ό ίδιος έχει γράψει πως είναι μια κραυγή και όλο το έργο του είναι σχόλιο στην Κραυγή αυτή. Το θεωρεί Θεολογικό έργο και φυσικά εξ αρχής πίστευε ότι θα ήταν πολύ δύσκολο για να το αποτελειώσει. Άρχισε να γράφει το έργο στην Βιέννη και το τελείωσε στο Βερολίνο το 1923. Χωρίς κοινωνική και πολιτική ζωή. Χωρίς οικονομική ευχέρεια, υποφέροντας.  Από κει παρακολουθεί την καταστροφή της Σμύρνης και γράφει στην Γαλάτεια για τον ξεριζωμό και την γενοκτονία του Μικρασιατικού Ελληνισμού από τους Τούρκους. Ενδιαφέρεται να μάθει για την ψυχολογία του λαού. Γράφει, ‘’Μήπως η πείνα, το αίμα, η ντροπή, όργωσαν λίγο την ψυχή του;’’

Σε μία επιστολή του γράφει: … ‘’Βρίσκομαι σ’ ένα νέο μεταίχμιο. Η στερνή, η πιο ιερή μορφή της θεωρίας είναι η πράξη. Παντού είναι ο Θεός, στον άνθρωπο, στην πολιτική, στην καθημερνή ζωή και κιντυνεύει. Δεν είναι παντοδύναμος, να σταυρώνομε τα χέρια προσδοκώντας τη σίγουρη νίκη του. Από μας εξαρτάται η σωτηρία Του. Και μόνο αν σωθεί, σωζόμαστε. Η θεωρία έχει αξία μονάχα ως προετοιμασία. Ο αγώνας ο κρίσιμος είναι η πράξη.’’
Οι περιπέτειές του φθάνουν έως τον θάνατό του. Ο Νίκος Καζαντζάκης είναι μεγάλο κεφάλαιο της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας με τεράστιο όγκο και ευρύτητα έργο.

Μαίρη Παναγιώτου, συγγραφέας.